تحریک الکتریکی مغز TDCS
تاریخچه تحریک الکتریکی مغز
اولین دستگاه های تحریک مغز ، ماهی های زنده بودند . رومی ها و یونانیان باستان از قدرت شوک دهندگی گربه ماهی نیلی (رود نیل) و ماهی دیگری با اشعه الکتریکی (Electric Ray) آگاه بودند (فینگر،2000). گالن و اسکریبونیوس لارگوس در روم از ماهی الکتریکی برای درمان سردرد و اختلالات مختلفی استفاده می کردند. این ماهی ها احتمالأ اولین دستگاه های تحریک مغزی به شمارمی آمدند. این ماهی را رومی ها و یونانی ها برای درمان اختلالات گوناگون مورد استفاده قرار می دادند.
آنها ماهی را روی پیشانی بیمار قرار می دادند یا اینکه از او می خواستند بر روی تعداد زیادی از ماهی زنده مذکور بایستند. این ماهی انرژی خاص خود را تخلیه می کرد که البته در آن زمان و تا قرن ها بعد به عنوان الکتریسیته شناخته شده نبود. متاسفانه این ماهیها به سادگی در دسترس نبودند تا اینکه در قرن هجدهم ماشین هایی ساخته شد که می توانستند الکتریسیته را بر حسب نیاز تولید کنند.
اوایل قرن هجدهم ، دانشمندان پیشرو هنوز نمی دانستند که چه ماده ای درون اعصاب جریان دارد (فینگر،2000) . اندیشمندان بزرگی در ارتباط با ارواح ، سیالات خاص و حتی نوسانات نظریه پردازی می کردند. این لویجی گالوانی بود که در یک سری از آزمایشات که درسال 1791 منتشر شد، نظریه جاری بودن الکتریسیته در عصب را بنا نهاد. با استفاده از باطری های ابتدایی ، او نشان داد که یک عصب تحت آزمایش می تواند به وسیله الکتریسیته فعال شود و ظاهرأ باعث ایجاد انقباض ماهیچه ای طبیعی شود. بعلاوه او اعلام کرد که الکتریسیتۀ موجود در طبیعت (مثلأ رعد و برق) می تواند پاسخ مشابهی را در ماشین های الکتریکی ایجاد کند . روش هایی از این دست تقریبأ بلافاصله بعد از آغاز استفاده کاربردی از الکتریسیته در اواخر دهه هشتاد قرن نوزدهم شروع به رشد کردند. در آن زمان عبور یک جریان مستقیم از ماهیچه یا مغز در اروپا رواج داشت .
معرفی دستگاه TDCS
دستگاه TDCS یکی از دستگاه های مربوط به نوروتراپی است. نوروتراپی به معنی درمان به وسیله اعصاب و یا درمان سلول های عصبی است. ازاین وسیله درمانی هم اکنون در اکثر کشورهای پیشرفته استفاده می شود زیرا کاملاً بی ضرر و بدون عوارض است. TDCS دستگاهی است که می تواند حتی روی افراد سالم نیز مورد استفاده قرار گیرد و از طریق این تکنیک پیشرفته می توان بسیاری از مشکلات جسمی-مغزی را درمان کرد و یا حتی عملکرد (سطح توجه و تمرکز) مغز را بهبود بخشید.
این دستگاه دارای یک باطری است و جریان الکتریکی ثابت توسط سیم ها به دو عدد سنسور یا الکترود هدایت می شود. این الکترودها در داخل یک پارچه اسفنجی که با محلول آب نمک خیس شده قرار
می گیرند تا هدایت جریان الکتریکی بهتر شود. الکترودهای مزبورکه یکی قطب مثبت (آند) و دیگری قطب منفی (کاتد) است روی پوست سر قرار داده می شود.
از طرف دیگر هر ناحیه از مغز از نظر فیزیولوژی کار مخصوص به خود را دارد و با توجه به نوع بیماری و با توجه به نوع کاری که می خواهیم انجام دهیم محل قراردادن الکترودها فرق می کند. جریان الکتریکی ضعیف توسط الکترودهایی که بر روی پوست سر وصل شده، از قسمت های مختلف عبورمی کند تا خود را به سطح قشر مغز برساند.
جریان الکتریکی مستقیم و ضعیف که به قشر مغز می رسد درسطح نورون ها یا سلول های مغزی در ناحیه قطب مثبت باعث دپولاریزاسیون و در ناحیه قطب منفی باعث هیپرپولاریزاسیون در سطح سلول مغزی می شود؛ این عمل باعث ورود کلسیم به داخل سلول شده و در نتیجه باعث افزایش فعالیت سلولی می شود خود این عمل باعث افزایش میزان گلوکز و اکسیژن در آن ناحیه می شود و به تغییر در فعالیت نورون ها کمک می کند. این عمل ازطریق ایجاد ارتباطات جدید بین سلول ها و یا ایجاد ارتباط سلول های سالم با سلول های آسیب دیده در مجموع به بازتوانی و ترمیم و بهبود و یا افزایش توان عملکرد در آن ناحیه می انجامد. این وسیله یک ابزار کمکی برای درمان است که افراد سالم نیز می توانند برای افزایش توان عملکرد مغزی، تقویت حافظه و افزایش قدرت یادگیری از آن استفاده کنند . درضمن بعنوان درمان کمکی در بیماری های مثل افسردگی، اضطراب، بی خوابی، سردردهای میگرنی، فیبرو میالژی، بازتوانی سکته مغزی، اختلالات تکلمی که به دنبال سکته مغزی ایجاد شده، انواع دردهای مختلف بدن که به دارو جواب نداده، وزوزگوش، پارکینسون، آسیب های ناشی از ضربه نخاع، کنترل (افزایش یا کاهش) اشتها، تعدیل وزن، تقویت حافظه در بیماری آلزایمر و بیش فعالی کودکان بکار می رود و در مورد خانم های حامله ای که از بیماری افسردگی رنج می برند و به علت محدودیت در مصرف داروی ضد افسردگی نمی توان به آنها دارو تجویز کرد بهترین و بی ضررترین وسیله در این مورد انتخاب TDCD است؛ چون هیچگونه عوارض جانبی ندارد. معمولاً بسته به پروتکل و برنامه درمانی که درمانگر بر روی دستگاه انتخاب کرده دستگاه بطور اتوماتیک پس از اتمام برنامه خاموش می شود و در موقع خاموش شدن با آلارمی که دارد درمانگر الکترودها را از سر جدا می کند، به طور متوسط مدت زمان درمان حداقل ۱۰ دقیقه و حداکثر ۳۰ دقیقه است و درمانگر با توجه به نوع اختلال مدت زمان را ازقبل تعیین می کند.در شروع درمان معمولاً شخص احساس سوزش خیلی ضعیفی در ناحیه ای که الکترود وصل شده احساس می کند و پس از مدتی از بین می رود.
نکته : بنا به اختلالی که وجود دارد در انجام این روش باید موارد زیر مشخص شده باشد:
شدت جریان الکتریکی، مدت و جهت آن
محل قرار گیری هر یک از الکترودها
اندازه پدهای اسنفجی مورد استفاده
انواع تحریک:
سه نوع تحریک وجود دارد: تحریک مثبت (anodal)، منفی (cathodal) و ساختگی (sham). در تحریک مثبت یا anodal، تحریک پذیری عصبی منطقه مورد نظر افزایش می یابد حال آنکه در تحریک منفی برعکس این مسئله صورت می گیرد. حالت ساختگی نیز به عنوان گروه کنترل در مطالعات مورد استفاده قرار می گیرد. در این حالت تحریک کوتاهی صورت میگرد و پس از آن متوقف می شود. در این حالت فرد متوجه نمی شود که چه مدت تحریک بر روی وی صورت گرفته است. به وسیله وجود این حالت است که محققان می توانند اثر واقعی این روش را در مقایسه با اثر تلقین و یا دارونمایی آن مشخص نمایند.
یکی از مهم ترین ابعاد این روش قابلیت آن در دستیابی به تغییرات صورت گرفته در قشر مغز حتی پس از پایان تحریک است. مدت این تغییرات به طول مدت تحریک و همچنین شدت تحریک بستگی دارد. عملکرد مغز با توجه دپولاریزاسیون و یا هیپرپولاریزاسیون اتفاق افتاده در پتانسیل استراحت غشاء تغییر می یابد.
کاربردها:
از tDCS در درمان اختلالاتی مانند افسردگی، میگرن، بازتوانی پس از سکته مغزی، اعتیاد، وزوز گوش، پارکینسون، دردهای مزمن، اختلالات اضطرابی و اسکیزوفرنی استفاده شده است. همچنین آزمایش بر روی افراد سالم نشان داده است که این روش می تواند عملکرد شناختی آنان را بسته به منطقه ای که تحریک می شود افزایش دهد از قبیل توانایی های گفتاری و ریاضی، گستره توجه (attention span)، حافظه و …
خطرات و عوارض جانبی:
تا کنون هیچ گونه خطری در مورد استفاده از این روش گزارش نشده است. اما از آنجایی که tDCS یک روش تحریک است اقدامات احتیاطی باید رعایت شود. از جمله استفاده از پروتکل صحیح و اجرای درست آن و همچنین توصیه به احتیاط بیشتر در افراد مستعد ابتلا به تشنج از قبیل صرع.
مواردی جزئی از عوارض جانبی نیز که می تواند حین تحریک در فرد ایجاد شود وجود دارد. این عوارض عبارتند از: سوزش پوست، پدیده Phosphene در شروع تحریک، تهوع، سردرد، سرپیجه و خارش در زیر الکترود. در یک مطالعه اخیر که یک پروتکل بر روی ۵۰۰ نفر اجرا شد تنها یک تحریک پوستی خفیف و یک Phosphene به عنوان عوارض جانبی گزارش شد.
نکات مراقبتی در هنگام استفاده از tDCS
با توجه به استفاده از جریان بسیار خفیف و عدم تماس الکترودها با بافت مغز، مطالعات مختلف نشان داده اند که این روش کاملا غیر تهاجمی و بدون عوارض جدی است. تنها عارضه قابل توجهی که بعضی از مطالعات به آن اشاره کرده اند خارش محل الکترودها و قرمزی این محل پس از جلسات متعدد و طولانی در تعدادی از بیماران است که این قرمزی و خارش نه به علت آسیب بافتی بلکه عمدتا ناشی از گشادی عروق محل گذر جریان است.
اگرچه جریان استفاده شده در tDCS نمی تواند در فرد سالم منشاء ایجاد یا افزایش احتمال حمله تشنج گردد، اما ممکن است شرایط در بیماران مبتلا به صرع متفاوت باشد. بر این اساس استفاده از این روش در این افراد توصیه نمی شود همچنین بیماران دچار وضعیت های غیر پایدار و یا دارای اجسام فلزی نزدیک محل الکترود نیز کاندید استفاده از این روش نمی باشند.
چه کسانی نباید ازدستگاه tDCS استفاده کنند ؟
کسانی که باطری قلب و یا دستگاه تنظیم کننده ضربان قلب دارند و کسانی که پوست سر آنها زخم است و یا خراشیدگی دارد.
(تهیه و تنظیم از : حوریا قنبری پرمهر کارشناس ارشد روان شناسی بالینی و نوروتراپیست)