) نقشه مغزی
نقشه مغزی ( QEEG ) چیست؟
استفاده از نوار مغزی برای بررسی آسیبهای مغزی امروزه در کشور ما یک روش آشنا و فراگیر میباشد؛ اما این روش
تنها برای شناسایی آسیبهای ساختاری مغز کاربرد دارد و در مورد وضعیت کارکردی مغز نمیتواند اطلاعاتی به ما بدهد.از طرفی، روشهای مورد استفاده در بررسی کارکرد مغز مثل PET, SPECT و fMRI ، ضمن داشتن هزینه بالا، گاه دارای عوارض منفی از قبیل تزریق مواد رادیواکتیو، قرار گرفتن در میدان مغناطیسی قوی و … نیز میباشند. یكی از روشهای نوین که ضمن مقرون به صرفه بودن، عوارضی هم در پی ندارد، روش الكتروانسفالوگرافی کمی QEEG ) (است.
مغز و ارتباطات آن
مغز انسان دارای قسمتهای مختلف با عملكردهای مختلف است. یكی از این قسمتها قشر مخ میباشد. قشر مخ مرکز
فرایندهای عالی ذهن، محل ثبت احساسها، آغاز اعمال ارادی، تصمیم گیری و تدوین نقشه است. مغز انسان از تعداد زیادی سلول عصبی به نام نورون تشكیل یافته است. نورونها در سراسر بدن وجود دارند.
(QEEG) نقشه مغزی
ارتباط بین قسمتهای مختلف مغز و نیز ارتباط بین مغز و سایر قسمتهای بدن از مسیر این سلولهای عصبی و توسط
پیام عصبی صورت میگیرد. در واقع مغز از طریق این سلولها، پیامهای مختلفی )پیام عصبی( را به قسمتهای مختلف بدن فرستاده و پیامهایی نیز دریافت میکند. ماهیت این پیام عصبی در داخل یک سلول به صورت جریان الكتریكی )پتانسیل عمل( و در بین دو سلول به صورت نقل و انتقالات شیمیایی )نوروترنسمیتر( است. فعالیت الكتریكی نورون ها در سطح جمجمه سبب شكل دهی فعالیت الكتریكی مغز با عنوان امواج مغزی میشود. امواج مغزی انواع و کارکردهای متفاوتی دارند و برحسب فرکانس به انواع مختلف تقسیم میشوند )امواج سریعتر دارای فرکانس بیشتر و امواج آهسته دارای فرکانس کمتر هستند(.
همه این امواج در تمام اوقات وجود دارند اما در شرایط مختلف کارکردی، غلبه با موج خاصی است.
امواج مختلف مغزی و کارکردهای آنها عبارتند از:
موج دلتا 0/5-3 هرتز(
موج تتا ) 4-7هرتز(
موج آلفا ) 8-12 هرتز(
موج) SMR 12-15 هرتز(
موج بتا ) 14-37 هرتز(
گاما ) 38 هرتز به بالا(
دلتا ) 0/5-3 هرتز(: دلتا آهسته ترین موج مغزی است و در طی خواب عمیق )بدون رؤیا( غلبه دارد و برای ترشح هورمون رشد و ترمیم بافتهای بدن مفید است.
تتا ) 4-7 هرتز(: یادگیری عالی، احساس سكون و آرامش، پذیرندگی زیاد، برنامه ریزی مجدد ذهن، خیالپردازی، تفكر بدون خودسانسوری و خلاقانه، فراخوانی خاطرات ناراحت کننده و رنج آور ذخیره شده در حافظه کارکردهای موج تتا هستند.
آلفا ) 8-12 هرتز(: هنگامیکه آرام هستید و پردازش اطلاعات ذهنی زیادی ندارید، هنگامیکه چشمان خود را میبندید مغز شما امواج آلفای زیادی به ویژه در ناحیه پس سری تولید میکند. همچنین هنگام تفریح و لذت بردن از محیط اطراف غلبه با موج آلفاست. امواج آلفا در زمان و شكل مناسب سبب دستیابی به عملكرد بهینه، کاهش اضطراب، تقویت سیستم ایمنی، تفكر مثبت، یكپارچگی ذهن و بدن، شهود، درون اندیشی، تعادل هیجانی، احساس سرخوشی، آگاهی درونی و افزایش ترشح سروتونین میشود.
12-15) SMR هرتز 🙁 امواج SMR باعث استحكام بخشیدن به ذهن و بدن، پردازش و تمرکز در آرامش، ایجاد
هماهنگی بین محیط و فرد، کمک به خواب رفتن و تنظیم حرکات بدن میشود.
بتا ) 14-37 هرتز( :کنشهای پیچیده ذهنی )مثل سخن گفتن، بحث کردن و…(، تفكر انتزاعی فوقالعاده، هشیاری، تمرکز، پایداری هیجانی، محاسبات ریاضی و افزایش متابولیسم با غلبه موج بتا در مغز بروز میکند.
گاما ) 38 هرتز به بالا( :موج گاما، سازمان دهنده مغز و هماهنگ کننده و یكپارچه کننده اطلاعات از قسمتهای مختلف بدن است. غلبه این موج با حافظه خوب، سرعت انتقال زیاد اطلاعات، پردازش سطوح بالای اطلاعات و یادگیری مسائل پیچیده همراه است.
(QEEG) نقشه مغزی الکتروانسفالوگرافی کمی یا QEEG
با قراردادن تعدادی الكترود روی سر میتوان این امواج را دریافت، ثبت و سپس با استفاده از کامپیوتر تحلیل کرد. QEEG وسیلهای است که این کار را انجام میدهد. QEEG یا الكترو انسفالوگرافی کمی ) Quantitative
ElectroEncephaloGraphy ( وسیلهای برای ارزیابی و اندازه گیری امواج مغزی و خصوصیات مربوط به آنهاست. در این روش ارزیابی تعدادی الكترود )عموماً 19 عدد( که روی کلاهی با نظم و قانون خاصی تثبیت شدهاند، روی سر قرارگرفته امواج مغزی را دریافت میکنند. QEEG ، امواج مغزی را در حالتهای مختلف چشم بسته، چشم باز و انجام یک تكلیف شناختی مانند خواندن، ثبت کرده، سپس این امواج بهوسیله کامپیوتر، برحسب فرکانس تفكیک شده و براساس شدت فعالیت در رنگهای مختلف نمایش داده میشوند تصاویر در قالب سرهای رنگی که Brain Map نامیده میشوند ارائه میگردند )علاوه بر این تصاویر، کامپیوتر، جداول و نمودارهای دیگری نیز ارائه میدهد که کاربردهای خاص خود را دارند(. مطابق با مطالعاتی که صورت گرفته اندازه امواج مختلف در مغز دارای استاندارد و حد نرمالی است که تنها براساس جنس و سن تغییر میکند. به این معنی که برای داشتن عملكرد مناسب، هریک از امواج مغزی باید دارای میزان فعالیت خاصی باشند. با مقایسه اندازههای به دست آمده از ثبت امواج در فرد با مقادیر نرمال مشخص میشود کدام یک از امواج و در کدام نقطه از سر دارای فعالیت نامناسب است. امواجی که فعالیت مناسب داشته باشند با رنگ سبز و امواج با فعالیت نامناسب با رنگهای بنفش و نیلی و آبی )فعالیت کمتر از حد نرمال( و زرد و نارنجی و قرمز )فعالیت بیشتر از حد نرمال( مشخص میشوند. با بررسی این نقشهها و مقایسۀ آنها با الگوی نرمال و مرجع، میتوان کارکرد مغز را بررسی و مطالعه کرد. از آنجا که هر یک از اختلالات و مشكلات ذهنی و روانی بر اثر وجود اشكال در عملكرد مغز و در نتیجه کم و زیاد شدن امواج مغزی به وجود میآیند، لذا QEEG مغزی که کارکرد طبیعی دارد با مغزی که دچار مشكل کارکردی شده است تفاوت دارد. با مقایسه اعداد بهدستآمده برای هر موج و نتیجه QEEG به دست آمده با وضعیت طبیعی میتوان نوع مشكل را تشخیص داد.
این دستگاه مقیاسهای دیگری هم برای ارزیابی کیفیت عملكرد دارد که عبارتند از:
توان نسبی: نسبت بین امواج مختلف را اندازه میگیرد. اگر موجی در مقایسه با امواج دیگر نسبت کمی داشته باشد تحت نفوذ و سلطه آنها قرار خواهد گرفت و تأثیر خود را بر عملكرد از دست خواهد داد.
عدم تقارن ( Asymmetry): اختلاف ولتاژ بین نواحی مختلف را بررسی میکند. آیا پالسهای الكتریكی در نواحی مختلف مغز، برای داشتن عملكرد مناسب بیش از اندازه بزرگ یا بیش از اندازه کوچک هستند؟
انسجام ( Coherence): کوهرنس مشخص میکند که مغز چه مقدار انرژی را بین قسمتهای مختلف به اشتراك گذاشته است. این مقیاس بررسی میکند که آیا مغز توانایی برقراری ارتباط مناسب با خودش را دارد یا نه. کوهرنس زیاد نشانه آن است که بعضی قسمتهای مغز آنچنان درهم گیرکرده اند که برای قطع این ارتباط و برقراری ارتباط با سایر قسمتهای مغز توانایی مناسبی ندارند؛ و کوهرنس کم نشانه آن است که منابع مغز از اتصال مناطق مختلف ناتوان هستند.
فاز ( Phase ) سرعت حرکت سیگنالهای الكتریكی در سطح سر را تعیین میکند. آیا سرعت حرکت انرژی الكتریكی مغز برای داشتن عملكرد بهینه مناسب است یا خیر؟
(QEEG) نقشه مغزی
دهه 70 و 80 ، دهه های ابداع و آزمایش QEEG بوده است. در آن زمان مؤسسه EEG پزشكی آمریكا( AMEEGA ) و کمیته متخصصین QEEG اعلام کردند که هم اکنون QEEG ارزش کلینیكی و بالینی دارد.
QEEG چه مزیتهایی بر EEG دارد؟
داده هایی که از طریق الكترودها بدست می آیند و ثبت میشوند، آنقدر زیاد هستند که یک درمانگر نمیتواند تمام آنها را تفسیر کند. QEEG ، این دادهها را تجزیه و تحلیل میکند و در قالب نقشه های رنگی مغز یا نمودارها و جداول خلاصه میکند.
QEEG بر خلاف EEG به ارزیابی عملكرد مغز میپردازد.
QEEG ، با ایجاد نقشههای زنده و پویا )متحرك( از مغز و مقایسه آنها با دادههای پایه، از دقت تشخیصی بالایی نسبت به مصاحبههای بالینی برخوردار است. برآوردها نشان میدهد که توافق بین درمانگران در مورد اختلالاتی نظیر ADHD در حدود 40 % است در حالی که دقت QEEG حدود 90 % است.
تعیین نوع و دوز دارو: در بسیاری از بیماریهای روانپزشكی، چندین دارو با عملكردهای متفاوت وجود دارد. عموماً روانپزشک با جایگزین کردن داروها در دورههای خاص، به داروی مؤثر دست مییابد. QEEG میتواند از همان ابتدا داروی مؤثر را پیشنهاد دهد و روند درمان را تسریع بخشد.
افتراق اختلالات ارگانیكی و کارکردی
کاربردهای QEEG
تشخیص: در اصل QEEG برای تشخیص کج کاریهای موضعی یا کلی مغز به کار میرود. به وسیله QEEG میتوان بیماریهای مغزی عروقی، آسیبهای مغزی، AD/HD ، اختلالات یادگیری، اضطراب، افسردگی، تومورهای مغزی، صرع، اسكیزوفرنی، دمانس و آلزایمر را با دقت 80 تا 90 درصد تشخیص داد.
تشخیص افتراقی: برای مطمئن شدن از وجود جراحات داخلی مغز، سكته، حملات قلبی و یا نارسایی ریه ها که منجر به هیپوکسی مغز میشود؛ زمانی که تشخیص صرع یا تومورها مورد شک واقع شود؛ در مواردی که تشخیص اختلالات یادگیری و کمبود توجه مورد شک واقع شود؛ در مواردی که به وجود کج کاری مغز به علت سوءمصرف مواد تردید داریم؛ هنگامیکه تغییر در علائم اختلالات هوشیاری )نارکولپسی، کما، حواسپرتی( یا عملكرد سیستم عصبی )سردرد، استفراغ و آفازی( دیده شده باشد.
درمان و پیگیری: پیگیری سندرمهای ارگانیكی مغز؛ پیگیری نتایج شیمی درمانی و پرتودرمانی و ترك داروهای روانگردان یا غیرمجاز؛ پیگیری بیماریهای عفونی مانند آنسفالیت و یا مننژیت؛ بررسی وضعیت بیمار پس از جراحی؛ تعیین داروهای مؤثر با اثربخشترین دوز و کمترین عوارض منفی؛ در بسیاری از موارد QEEG راهكارهای درمانی نیز ارائه میدهد.
سنجش: سنجش توانمندیهای هنری، ورزشی و شناختی و ذهنی مانند بهره هوشی ) IQ (، تمرکز، توجه، میزان هماهنگی ذهن و بدن و … از آنجا که QEEG به ارزیابی عملكرد مغز میپردازد و نیز توانمندیهای ذهنی هر فرد با عملكرد مغزی او ارتباط مستقیم دارد، لذا با استفاده از این روش میتوان برآوردی از این توانمندیها به دست آورد.
(تهیه و تنظیم از : حوریا قنبری پرمهر کارشناس ارشد روان شناسی بالینی و نوروتراپیست)