نوروفیدبک (Neurofeedback) چیست و چگونه کار می‌کند؟
تاریخچه نوروفیدبک:
همه چیز در سال‌های دهه 1960 شروع شد. دكتر باری استرمان ، محقق دانشگاه UCLA كالیفرنیا، مشغول به انجام تحقیقاتی درباره فعالیت عصب‌شناختی مرتبط با خواب بود كه در خلال آن موفق به كشف امواج 14 هرتز در EEG مغز گربه‌های مورد آزمایش گردید. این امواج با كاهش تنش عضلانی در گربه‌ها ارتباط داشتند و بعدها نام SMR به خود گرفتند. دكتر استرمان و گروهش به تحقیقات خود ادامه دادند تا ببینند كه آیا گربه‌ها در ازای دریافت پاداش (شیر)، تولید امواج SMR در مغز خود را افزایش می‌دهند یا خیر؟ پاسخ مثبت و نتیجه رضایت بخش بود. به دنبال آن دكتر استرمان هدایت تحقیقاتی برای NASA را برعهده گرفت كه در آن به ارزیابی سمی بودن سوخت موشك پرداخت (افرادی كه در معرض سوخت قرار می‌گرفتند دچار حالات استفراغ، سردرد، افزایش دم و بازدم (هواگیری)، توهم و تشنج می‌شدند.
دكتر استرمان گربه‌ها را در معرض مقدار زیادی سوخت قرار داد و در آن‌ها حالات استفراغ، سر و صدا، افزایش هواگیری، بزاق‌آوری، حملات تشنجی و مرگ را به دنبال هم مشاهده كرد. اما یك گروه از گربه‌ها واكنش دیگری نشان دادند كه باعث تعجب گروه تحقیق شد. آن‌ها توانستند وقوع حملات را در دوز بیشتری نسبت به دوز قابل تحمل برای گربه‌های دیگر متوقف كنند.
گروه با مراجعه به سوابق گربه‌ها دریافتند كه این گروه از گربه‌ها پیش از این طی مطالعه خواب، تحت آموزش SMR قرار گرفته بودند. دكتر استرمان تحقیقات خود را روی انسان و در مورد بیماران مبتلا به صرع ادامه داد. او تاكنون مقالات زیادی درباره استفاده از نوروفیدبك نوشته است.
در نوروفیدبک سنسورهایی كه الكترود نامیده می‌شوند بر روی پوست سر بیمار قرار می‌گیرند. این سنسورها فعالیت الکتریکی مغز فرد را ثبت و در غالب امواج مغزی (در اغلب موارد به شکل شبیه سازی شده در قالب یک بازی کامپیوتری یا فیلم ویدئویی) به او نشان می‌دهند. در این حالت پخش فیلم یا هدایت بازی کامپیوتری بدون استفاده از دست و تنها با امواج مغزی شخص انجام می‌شود.
به این شکل فرد با دیدن پیشرفت یا توقف بازی و گرفتن پاداش یا از دست دادن امتیاز و یا تغییراتی که در صدا یا پخش فیلم به وجود می‌آید، پی به شرایط مطلوب یا نامطلوب امواج مغزی خود برده و سعی می‌کند تا با هدایت بازی یا فیلم، وضعیت تولید امواج مغزی خود را اصلاح کند . نوروفیدبک در واقع یک فرایند آموزشی است که در آن مغز خود تنظیمی را فرا می‌گیرد. در طول آموزش، فعالیت مغز توسط اداره هشیار و ناهشیار توجه كنترل می‌شود. یادگیری هشیارانه زمانی اتفاق می‌افتد كه فرد در می‌یابد كه چطور سیگنال فیدبك به توجه و وضعیت ذهنی او ارتباط پیدا می‌كند.
قسمت عمده یادگیری در سطح ناهشیار اتفاق می‌افتد، جائیكه مغز تدریجاً می‌تواند بصورت مستقیم و خودكار سیگنال فیدبك را كنترل كند. مهارتهای جدید كه بصورت آگاهانه و نا آگاهانه بدست آمده‌اند در طول آموزش درونی می‌شوند و بطور خودكار به فعالیت‌های روزانه فرد منتقل می‌شوند. این کار درست مانند یاد گرفتن رانندگی است. همانطور که رانندگی پس از یادگیری کامل به صورت یک سری اعمال خودکار در می‌آید و هیچگاه فراموش نمی‌گردد، مهارت‌هایی نیز که مغز در طی آموزش نوروفیدبک فرا می‌گیرد ماندگار خواهند بود
بنابراین نوروفیدبک به مغز کمک می‌کند تا یاد بگیرد که چطور خودش را تنظیم و نواقص عملکردی خود را برطرف نماید. لذا هیچ‌گونه دستکاری یا مداخله ماده خارجی وجود ندارد که بخواهد عوارض جانبی داشته باشد یا وابستگی ایجاد کند. با نوروفیدبک ما تنها مهارتهای جدیدی را فرا می‌گیریم، مهارت‌هایی که ما و مغزمان را بیش از پیش توانمند می‌سازد.
از دید روانشناسی، چنین به نظر میرسد كه آموزش و تمرین تمركز، فرایندهای ارتباط، رشد و بلوغ عصب‌شناختی در مغز را تحریك و افزایش می‌دهد. این وقتی اتفاق می‌افتد كه نورون‌ها طی آموزش به ایجاد ارتباطات سیناپسی (ارتباط بین نورونی) جدید وادار شده و باعث بهبود عملكرد مغز در مناطق خاص می‌شوند. همچنین شواهدی وجود دارد كه بین فعالیت موج آلفا و جریان خون مغز ارتباط مستقیمی وجود دارد.
به عبارت دیگر وقتی فرد موفق می‌شود كه برای مدتی وضعیت افزایش موج آلفا را حفظ كند، مغز وی خون بیشتر و در نتیجه اكسیژن و غذای بیشتری دریافت می‌كند. این مسئله سبب می‌شود كه نورون‌های آسیب دیده به بازتولید و بهبود هدایت سیگنال‌های الكتریكی خود بپردازند.
توانایی سلول‌های عصبی به ایجاد ارتباطات سیناپسی و مسیرهای جدید در مغز، نوروپلاستیسیتی نام دارد. یك مثال برای این حالت وقتی است كه منطقه جدیدی در مغز كاركردهای یك منطقه دیگر را به عهده می‌گیرد. به این ترتیب در طی آموزش نوروفیدبك، نورپلاستیستی وارد عمل می‌شود.
کاربردهای درمانی نوروفیدبک :
درمان میگرن و سردردهای تنشی:امروزه بیوفیدبک بهترین و موثرترین روش درمان میگرن شناخته شده است و به جرات می توان گفت درمانی موثرتر از این روش تاکنون شناخته نشده است وبطور دائمی و ماندگار میگرن وسردرد را بهبودی می بخشد و میزان رضایت مراجعین در برخی مواردتا 100% می رسد.
بیش‌فعالی/كمبود توجه (AD/HD) بیش از هر زمان دیگری، برای درمان AD/HD از نوروفیدبك استفاده شده است. 85-80% کودکان مبتلا به AD/HD به وسیله نوروفیدبك بهبودی كامل می‌یابند و البته با بهره گیری از مشاورین رفتار درمانگر در کنار درمان نوروفیدبک میزان رضایت مراجعین به 100% هم میرسد.
اضطراب (Anxiety) بسیاری از متخصصان، بكارگیری نوروفیدبك به منظور درمان اضطراب را یكی از عمده‌ترین موارد و زمینه‌های استفاده از نوروفیدبك می‌دانند. اكثر آن‌ها معتقدند اضطراب یكی از اولین مواردی بود كه به نوروفیدبك پاسخ داد. نتایج پژوهشی نشان می‌دهد كه در حدود 90-80% از بیماران اضطرابی با این روش بهبود یافته‌اند.
ناتوانی یادگیری (Learning Disability) این اختلالات در سنین دبستان شایع هستند. در درمان این اختلالات، نوروفیدبك تحول بزرگی ایجاد كرده است. در این مورد نوروفیدبك پاسخگوست و معمولاً با كامل كردن یك دوره درمانی بهبودی ثابتی حاصل می‌شود وتا 90% اختلال برطرف می گردد.
اختلالات خواب: اولین تغییراتی كه مراجعین عموماً بعد از شروع درمان با نوروفیدبك مشاهده می‌كنند، تغییر و تنظیم خوابشان است. بنابراین می‌توان از نوروفیدبك در درمان اختلالات خواب نیز استفاده كرد.
صرع، آسیب مغزی و سكته مغزی: در انواع صرع و در مواردی كه داروها مؤثر نبوده‌اند و بیماری بسیار مزمن و غیرقابل كنترل بوده است نوروفیدبك در درمان 70 تا 90% بیماران موفق بوده است.
آسیب مغزی : نوروفیدبک سبب بهبود مشکلات ناشی از آسیب و سکته مغزی می‌شود. از آن‌جمله می‌توان به بهبود در حافظه، سردرد، گیجی و حواس‌پرتی، سرگیجه، مشکلات تمرکزی، اضطراب، افسردگی، تغییرات خلقی، اختلالات خواب، تحریك‌پذیری، مشكلات ادراك بینایی و دیسلكسی اشاره کرد.
دردهای مزمن و سردردهای میگرنی: درمانگران و پزشكانی كه از نوروفیدبك برای درمان دردهای مزمن و سردردهای میگرنی استفاده كرده‌اند، اعلام كردند كه وقوع و شدت حملات میگرن در اكثر موارد با استفاده از این روش كاهش می‌یابد و حتی از بین می‌رود.
افسردگی: در مورد بیماران مبتلا به افسردگی اساسی كه هیچ درمانی برای آن‌ها كارساز نبوده، نوروفیدبك در اغلب موارد بهبوددهنده بوده است و بمیزان 70% تا90% پاسخگو بوده است .
ترس های مرضی(فوبیا): بسیاری ازافراد دچار ترس های مرضی ازجمله ترس از فضاهای تاریک،ترس از حیوانات وجانوران مختلف،ترس از ارتباط با دیگران(social phobia ) و…می باشند ودراغلب موارد نوروفیدبک وبیوفیدبک می تواند تا میزان 90% اختلال فوبی را بطور ریشه ای برطرف نماید.
سوءمصرف مواد: مطالعات نشان داده است كه در مقایسه با درمان‌های موجود برای ترك اعتیاد، درمان با نوروفیدبك از بسیاری از روش‌های دیگر موفق‌تر بوده است. علاوه براین، درمان با این روش وسوسه و ولع فرد را كاهش می‌دهد و در درازمدت احتمال عود و بازگشت را پایین می‌آورد.
دستگاه نوروفیدبک چگونه عمل می کند؟
دستگاه نوروفیدبک امواج مغز را به کامپیوتر می برد و آن را تجزیه و تحلیل می کند. ما از روی مانیتور کامپیوتر می توانیم امواج مغزی را ببینیم. نوروتراپ، روان شناس یا روان درمانگر دستگاه را طوری برنامه ریزی می کند که ما بتوانیم امواج مفید مغزمان را برای حرکت دادن تصاویر روی صفحه ی مانیتور به کار گیریم. به عنوان مثال شما یک شکل شبیه سازی شده امواج مغزی را به شکل یک بازی می بینید. دستگاه پس از پردازش الگو های امواج مغزی شما، در صورتیکه الگو ها مناسب باشند شما در بازی به جلو خواهید رفت و در غیر این صورت شکست می خورید، به این ترتیب یاد می گیرید که مثلا در شرایط اضطراب زا چگونه آرامش را جایگزین اضطراب کنید.
آیا این روش علمی است؟
این روش درمانی یکی از روش های درمانی ثابت شده در مجامع معتبر علمی دنیا می باشد. روش نوروفیدبک توسط اداره ی غذا و داروی آمریکا FDA(معتبرترین سازمان جهان پزشکی) جهت درمان اضطراب، استرس، افسردگی، بیش فعالی، کم توجهی، سردرد (میگرن)، درد های مزمن، اختلالات خواب، سوء مصرف مواد، وسواس، صرع (تشنج) و بازتوانی سکته مغزی مورد تایید قرار گرفته است.
نحوه اجرای جلسات درمان با نوروفیدبك:
ابتدا شرح حالی از مراجع گرفته می‌شود. سپس او روی صندلی مخصوص و راحتی می‌نشیند. 2 الكترود به گوش‌های مراجع و یك الكترود به سر او، در جای مناسب متصل می‌شود (بنا به تشخیص درمانگر). سپس از بیمار خواسته می‌شود تا كاملاً آرام باشد و به صفحه كامپیوتری كه در مقابلش قرار دارد نگاه كند.
درمانگر برنامه خاصی برای بیمار در نظر گرفته است كه متناسب با مشكل اوست. (این برنامه‌ها شبیه بازی كامپیوتری هستند). بیمار كار خاصی انجام نمی‌دهد بلكه مغز اوست كه همه كارها را انجام می‌دهد. پس از چندین جلسه تمرین و تكرار، مغز تكالیف را می‌آموزد و خود را با آن‌ها تطبیق می‌دهد. در پایان جلسه الكترودها از بیمار جدا می‌شود و در صورت لزوم تكالیفی برای انجام در منزل به او داده می‌شود.
به منظور هرچه بهتر بودن نتایج حاصل از درمان و پایداری بیشتر اثرات درمانی، تعداد جلسات باید به حدی باشد كه درمان تكمیل شود. مدت معمول جلسات 40 دقیقه است، ممكن است در برخی موارد كمی طولانی‌تر یا كوتاهتر باشد. حداقل 2 تا 3 جلسه در هفته توصیه می‌شود. اما برگزاری 3 تا 5 جلسه در هفته باعث تسهیل درمان می‌شود. برای قطع درمان وتثبیت آن باید به تدریج فاصله جلسات را زیاد كرد.
ابتدا دو هفته یكبار و در صورتی كه بهبودی ادامه پیدا كرد ماهی یك بار. اگر به محض از بین رفتن علائم و نشانه‌های بیماری، درمان را قطع كنیم، ممكن است پس از گذشت مدتی مثلاً 3 ماه یا 9 ماه تمامی نشانه‌های بیماری برگردند. در اینجاست كه تصور می‌كنیم نوروفیدبك بی‌تأثیر بوده است. اما باید بدانیم نوروفیدبك در حقیقت نوعی یادگیری است و كاملاً واضح است كه هرچه تكرار و تمرین بیشتر باشد، یادگیری نیز بهتر و بیشتر خواهد بود و آموخته‌ها دیرتر از بین می‌روند و به ثبات و پایداری می رسند.
تا به امروز هیچ تاثیر منفی از نوروفیدبك گزارش نشده است، بلكه تمام اثراتی كه داشته مثبت بوده است. بدترین حالت این است كه نوروفیدبك نتواند تغییری در علائم بیماری به وجود آورد.
همزمان كردن مصرف دارو با نوروفیدبك در برخی از اختلالات نه تنها عوارض بدی ندارد، بلكه باعث می‌شود تأثیر داروها را بیشترنماید و پس از مدتی داروها قطع شوند.
مزیت‌های درمان تكنولوژیك نوروفیدبک نسبت به دارو درمانی
نداشتن عوارض جانبی و اثرات سوء برخی داروها (از جمله اثرات سوء داروها کاهش انعطاف‌پذیری مغز است)
داشتن اثرات درمانی پایدار .
ه بهبود بیماری در مواردی که دارودرمانی تنها علائم را موقتا از بین می‌برد، مانند AD/HD، وسواس‌های شدید، افسرده‌خویی ، اضطراب و… .
تنظیم کل فعالیت‌های مغز و رفع مشکلات ناشی ازعدم تنظیم کارکردی مغز.
در حقیقت داروها به عنوان یك ماده خارجی سعی در تنظیم فعالیت‌های مغز دارند. بنابراین با قطع آن‌ها، نظم ایجاد شده در مغز نیز از بین می‌رود و مغز مجدداً برای اینكه تنظیم خود را به دست آورد نیازمند داروست. این مسئله به عنوان اثر تنظیمی داروها شناخته می‌شود در حالیكه هدف نوروفیدبك آموزش خودتنظیمی به مغز است و سعی دارد به مغز یاد دهد كه چگونه خود را تنظیم كند.
در نتیجه پس از درمان با نوروفیدبك، مغز با مواجهه با مشكلات جدید و خارج شدن از نظم خود، نیازمند ماده دارویی خارجی نمی‌باشد چرا كه می‌تواند از طریق فرایند خودتنظیمی، نظم جدید خود را بدست آورد.
در واقع در دارودرمانی به مغز ماهی داده‌ایم، در‌حالی‌كه در نوروفیدبك به مغز ماهیگیری یاد داده‌ایم.
فواید دیگر نوروفیدبك
از آنجا که نوروفیدبک به تنظیم کارکرد مغز می‌پردازد، لذا در ارتقاء توانمندی ها و مهارت های مختلف ذهنی و شناختی مانند بهینه سازی تصمیم گیری، افزایش خلاقیت، تقویت حافظه، افزایش تمرکز، کاهش استرس و اضطراب، افزایش هماهنگی جسم و بدن (بویژه در ورزشکاران)، افزایش توانمندی‌های هنری از جمله در موسیقی و … تأثیر فوق‌العاده‌ای داشته باشد. امروزه بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌های معتبر جهانی از جمله ناسا(سازمان علوم فضایی آمریکا) از این روش و سایر روش‌های مبتنی بر بیوفیدبک، به منظور بهینه‌سازی عملکرد پرسنل خود استفاده می کنند.
عوارض جانبی این روش چیست؟
نوروفیدبک عوارض جانبی دارو درمانی را ندارد و فعالیت های کل مغز را کنترل می کند و اثرات درمانی پایدارتری نیز دارد.
(تهیه و تنظیم از : حوریا قنبری پرمهر کارشناس ارشد روان شناسی بالینی و نوروتراپیست)